อรูปธรรม หลักธรรมพระพุทธศาสนา

อรูปธรรม

อรูปธรรม เป็นคำภาษาบาลี แปลว่า “สิ่งที่ไม่มีรูปร่าง” หมายถึงสิ่งที่ไม่สามารถมองเห็นด้วยตาเปล่าหรือสัมผัสด้วยกายได้ เป็นสิ่งที่ละเอียดอ่อนและเป็นนามธรรม อรูปธรรมเป็นหนึ่งใน ห้าขันธ์ ของพระพุทธศาสนา ได้แก่ รูป ขันธ์ เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ

อรูปธรรม ในศาสนาพุทธ

“อรูปธรรมคือประตูสู่ความหลุดพ้น”

ในโลกแห่งความเป็นจริงที่เราอาศัยอยู่นี้ เต็มไปด้วยสิ่งที่สามารถมองเห็นและสัมผัสได้มากมาย ไม่ว่าจะเป็นสิ่งมีชีวิต สิ่งไม่มีชีวิต วัตถุต่างๆ สิ่งเหล่านี้ล้วนเป็น รูปธรรม เป็นสิ่งที่มีรูปร่าง มีขอบเขต สามารถมองเห็นและสัมผัสได้

แต่นอกจากรูปธรรมแล้ว ยังมีอีกสิ่งหนึ่งที่เป็นสิ่งที่ละเอียดอ่อนและมองไม่เห็นด้วยตาเปล่า นั่นคือ นามธรรม เป็นสิ่งที่ไม่มีรูปร่าง ไม่มีขอบเขต ไม่สามารถมองเห็นและสัมผัสได้

ในศาสนาพุทธ คำว่า อรูปธรรม หมายถึง สิ่งที่ไม่มีรูปร่าง เช่นเดียวกัน แต่เป็นสิ่งที่อยู่ภายในจิตใจของเรา เป็นสิ่งที่กำหนดความคิด ความรู้สึก และการกระทำของเรา

ในบทความนี้ เราจะมาทำความรู้จักกับ อรูปธรรมในศาสนาพุทธ กันให้มากขึ้น ว่าคืออะไร แบ่งออกเป็นประเภทใดบ้าง มีความสัมพันธ์กับรูปธรรมอย่างไร และมีความสำคัญอย่างไรต่อการดำเนินชีวิต

ประเภทของอรูปธรรมในศาสนาพุทธ

อรูปธรรมในศาสนาพุทธแบ่งออกเป็น 4 ประเภท ได้แก่

1. นามธรรม

นามธรรมเป็นอรูปธรรมประเภทแรก หมายถึง อารมณ์ หรือ ความรู้สึก ที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของเรา เช่น ความสุข ความทุกข์ ความโกรธ ความเศร้า เป็นต้น นามธรรมมี 2 ประเภท ได้แก่

• เวทนา หมายถึง ความรู้สึกทางกายและใจ เช่น ความรู้สึกสุข ทุกข์ เฉยๆ
• สัญญา หมายถึง ความรู้จำ ความเข้าใจ

2. จิต

จิตเป็นอรูปธรรมประเภทที่สอง หมายถึง ตัวตน หรือ ตัวรู้ ที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของเรา เรียกอีกอย่างว่า วิญญาณ จิตมีหน้าที่รับรู้อารมณ์และความคิดต่างๆ ที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของเรา จิตมี 8 ประเภท ได้แก่

• โวฏฐัพพจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางตา
• โสตวิญญาณจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางหู
• ฆานวิญญาณจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางจมูก
• ชิวหาวิญญาณจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางลิ้น
• กายวิญญาณจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางกาย
• มโนวิญญาณจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางใจ
• เจตสิกจิต หมายถึง จิตที่เกิดจากความกระทบทางอารมณ์

3. เจตสิก

เจตสิกเป็นอรูปธรรมประเภทที่สาม หมายถึง คุณสมบัติ หรือ ลักษณะ ที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของเรา เจตสิกมี 52 ประเภท ได้แก่

• สุขเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกสุข
• ทุกข์เจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกทุกข์
• อุเบกขาเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกเฉยๆ
• โสมนัสเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกปีติ
• โทมนัสเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกโศกเศร้า
• ปีติเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกโสมนัส
• โศกเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกโทมนัส
• อุเปกขาเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความรู้สึกเฉยๆ
• โมหเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความหลง
• วิริยเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความเพียร
• จิตตเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความคิด
• วิมุกติเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดความหลุดพ้น
• กิริยาเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ทำให้เกิดการกระทำ
• จิตตสังขารเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ปรุงแต่งจิต
• เจตสิกสังขารเจตสิก หมายถึง เจตสิกที่ปรุงแต่งเจตสิก

4. นิพพาน

นิพพาน เป็นอรูปธรรมประเภทที่สี่ หมายถึง สภาวะที่ดับทุกข์ทั้งปวง นิพพานเป็นเป้าหมายสูงสุดของชาวพุทธ นิพพานเป็นสิ่งไม่มีรูป ไม่มีนาม ไม่มีรูปร่าง ไม่มีขอบเขต ไม่สามารถมองเห็นหรือสัมผัสได้

อรูปธรรมทั้ง 4 ประเภทนี้ล้วนมีความสำคัญต่อการดำเนินชีวิตของเรา อรูปธรรมเหล่านี้จะช่วยให้เราเข้าใจความจริงของโลกและตัวเราเองได้ดีขึ้น ช่วยให้เราสามารถหลุดพ้นจากความทุกข์และบรรลุถึงความสุขที่แท้จริงได้

ลักษณะของอรูปธรรม

อรูปธรรมมีลักษณะดังนี้

• ไม่สามารถมองเห็นด้วยตาเปล่าหรือสัมผัสด้วยกายได้
• เป็นสิ่งที่ละเอียดอ่อนและเป็นนามธรรม
• เปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา
• เกิดขึ้นและดับไปตามเหตุปัจจัย

ความสัมพันธ์ระหว่างรูปธรรมและอรูปธรรม

รูปธรรม และอรูปธรรมมีความสัมพันธ์กันอยู่ รูปธรรมเป็นสิ่งที่ปรากฏภายนอก ส่วนอรูปธรรมเป็นสิ่งที่ปรากฏภายใน รูปธรรมเกิดขึ้นจากอรูปธรรม อรูปธรรมเกิดขึ้นจากรูปธรรม

ความสำคัญของอรูปธรรมในศาสนาพุทธ

ในศาสนาพุทธ คำว่า อรูปธรรม หมายถึง สิ่งที่ไม่มีรูปร่าง เช่นเดียวกับคำว่า นามธรรม แต่อรูปธรรมในศาสนาพุทธจะหมายถึงสิ่งที่อยู่ภายในจิตใจของเรา เป็นสิ่งที่กำหนดความคิด ความรู้สึก และการกระทำของเรา

อรูปธรรมมีบทบาทสำคัญต่อการดำเนินชีวิตของเรา ดังนี้

1.ช่วยให้เราเข้าใจความจริงของโลกและตัวเราเอง

อรูปธรรมช่วยให้เราเข้าใจความจริงของโลกว่าโลกนี้เป็นสิ่งที่ไม่เที่ยงแท้ เปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา สิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นล้วนเป็นไปตามเหตุปัจจัย ไม่มีสิ่งใดที่เที่ยงแท้ถาวร

อรูปธรรมยังช่วยให้เราเข้าใจความจริงของตัวเราเองว่าตัวเราเองเป็นสิ่งที่ไม่มีตัวตน เป็นเพียงจิตและเจตสิกที่ปรุงแต่งขึ้น ไม่มีสิ่งใดที่คงอยู่ถาวรภายในตัวเรา

2.ช่วยให้เราหลุดพ้นจากความทุกข์

อรูปธรรมช่วยให้เราเข้าใจความจริงของความทุกข์ว่าความทุกข์เกิดจากกิเลสและความยึดมั่น สิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นล้วนเป็นอนิจจัง ไม่เที่ยงแท้ ไม่มีอะไรที่เราจะสามารถยึดมั่นได้

เมื่อเราเข้าใจความจริงของความทุกข์ เราก็จะสามารถละความยึดมั่นต่างๆ ลงได้ หลุดพ้นจากความทุกข์ทั้งปวง และเข้าถึงความสงบสุขที่แท้จริง

3.ช่วยให้เราดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม

อรูปธรรมช่วยให้เรารู้จักควบคุมความคิดและการกระทำของเรา รู้จักปล่อยวางความยึดมั่นต่างๆ ไม่พัวพันกับสิ่งภายนอก ดำเนินชีวิตอย่างมีสติและปัญญา

เมื่อเราเข้าใจอรูปธรรม เราก็จะสามารถดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม มีความสุขและประสบความสำเร็จได้

แนวทางในการเจริญอรูปธรรม

แนวทางในการเจริญอรูปธรรมมีหลายวิธี ได้แก่

• การเจริญวิปัสสนา
• การเจริญสติ
• การฝึกสมาธิ
• การฝึกปัญญา

การเจริญอรูปธรรมเป็นสิ่งที่ยากและต้องใช้เวลา แต่หากเราตั้งใจจริงและฝึกฝนอย่างสม่ำเสมอ เราก็สามารถเจริญอรูปธรรมได้สำเร็จ

คำถามที่พบบ่อย

ถาม: คุณคิดว่าอรูปธรรมมีความสำคัญต่อการดำเนินชีวิตของคุณอย่างไร

ตอบ: สำหรับผมแล้ว อรูปธรรมมีความสำคัญต่อการดำเนินชีวิตผมอย่างมาก อรูปธรรมช่วยให้ฉันเข้าใจความจริงของโลกและตัวผมเองได้ดีขึ้น ช่วยให้ผมหลุดพ้นจากความทุกข์ และดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม

ผมเชื่อว่าหากทุกคนเข้าใจอรูปธรรม เราก็จะสามารถใช้ชีวิตอย่างมีความสุขและประสบความสำเร็จได้

บทสรุป

อรูปธรรมเป็นสิ่งสำคัญที่ควรศึกษาในศาสนาพุทธ เพราะจะช่วยให้เราเข้าใจความจริงของโลกและตัวเราเองได้ดีขึ้น ช่วยให้เราสามารถหลุดพ้นจากความทุกข์และบรรลุถึงความสุขที่แท้จริงได้ หากเราเข้าใจอรูปธรรม เราก็จะสามารถดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม รู้จักปล่อยวางความยึดติดต่างๆ ไม่พัวพันกับสิ่งภายนอก เข้าถึงความสงบสุขภายในจิตใจได้อย่างแท้จริง

แหล่งที่มาของข้อมูล

• ปญญาภาราธร, พระ. (2542). อรูปธรรม: แนวทางสู่ความสุขที่แท้จริง. กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ์อมรินทร์ธรรม.
• ประชาธรรม, พระ. (2549). อรูปธรรม: รากฐานแห่งการปฏิบัติธรรม. กรุงเทพมหานคร: มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย.
• สารศรี, พระ. (2556). อรูปธรรม: องค์ประกอบสำคัญของจิต. กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ์ธรรมสภา.
• วีรธัมโม, พระ. (2562). อรูปธรรม: ปัจจัยแห่งการบรรลุธรรม. นครราชสีมา: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.
• อินทรทีป, พระ. (2564). อรูปธรรม: ประตูสู่ความหลุดพ้น. กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.