สังโยชน์ หลักธรรมพระพุทธศาสนา

ในทุกศาสนา ล้วนมีแนวคิดเกี่ยวกับพันธนาการที่รั้งเราไว้กับโลกแห่งความทุกข์ และในพุทธศาสนา พันธนาการเหล่านี้ถูกเรียกว่า “สังโยชน์” ซึ่งหมายถึงกิเลสหรือเครื่องผูกมัดที่คอยดึงรั้งจิตใจเราให้เวียนว่ายอยู่ใน วัฏฏสงสาร พันธนาการเหล่านี้มี 10 ประการ ได้แก่ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาส กามฉันทะ พยาบาท รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ และอวิชชา

สังโยชน์

สังโยชน์ ในศาสนาพุทธหมายถึง กิเลสที่ผูกมัดจิตใจสัตว์ไว้กับทุกข์ มี 10 ประการ แบ่งเป็นสองกลุ่มใหญ่ๆ คือสังโยชน์เบื้องต่ำ 5 ประการได้แก่สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาส กามฉันทะ พยาบาท และสังโยชน์เบื้องสูง 5 ประการได้แก่ รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ และอวิชชา การละสังโยชน์เป็นหนทางแห่งการพ้นทุกข์และ บรรลุถึงนิพพาน

ความหมายของสังโยชน์

ในพระพุทธศาสนา สังโยชน์ หมายถึง กิเลสที่ผูกมัดใจสัตว์หรือธรรมที่มัดใจสัตว์ไว้กับทุกข์ สังโยชน์มี 10 ประการ แบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ๆ คือ

• สังโยชน์เบื้องต่ำ 5 ประการ
• สังโยชน์เบื้องสูง 5 ประการ

ประเภทของสังโยชน์

ในพระพุทธศาสนา สังโยชน์ หมายถึง กิเลสที่ผูกมัดใจสัตว์ไว้กับทุกข์ สังโยชน์มี 10 ประการ แบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ๆ คือ

สังโยชน์เบื้องต่ำ 5

สังโยชน์เบื้องต่ำ 5 ประการเป็นกิเลสที่พบเห็นได้ทั่วไปในชีวิตประจำวัน ได้แก่

1. สักกายทิฏฐิ : ความเห็นผิดว่า ขันธ์ 5 คือตัวตน ตัวอย่างเช่น เห็นว่าร่างกายนี้เป็นเรา จิตใจนี้เป็นเรา เป็นต้น
2. วิจิกิจฉา : ความสงสัยลังเลในคุณของพระรัตนตรัย ตัวอย่างเช่น สงสัยในพระพุทธเจ้า สงสัยในพระธรรม สงสัยในพระสงฆ์ เป็นต้น
3. สีลัพพตปรามาส : ความยึดมั่นถือมั่นอยู่ในสิ่งศักดิ์สิทธิ์หรือศีลพรตภายนอกพระพุทธศาสนา หรือการถือข้อปฏิบัติที่ผิด ตัวอย่างเช่น ยึดมั่นในศาสนาอื่น ยึดมั่นในไสยศาสตร์ เป็นต้น
4. กามราคะ : ความพอใจในกามคุณ ตัวอย่างเช่น ชอบดูรูปโป๊ ชอบฟังเพลงลามก ชอบพูดจาหยาบคาย เป็นต้น
5. ปฏิฆะ : ความกระทบกระทั่งในใจ ความหงุดหงิดขัดเคือง ตัวอย่างเช่น โมโห โกรธ เกลียด ริษยา เป็นต้น

สังโยชน์เบื้องต่ำ 5 ประการเป็นกิเลสที่ขัดขวางไม่ให้บุคคลบรรลุถึงธรรมะและหลุดพ้นจากวัฏฏสงสาร

สังโยชน์เบื้องสูง 5

สังโยชน์เบื้องสูง 5 ประการเป็นกิเลสที่พบได้ยากกว่าสังโยชน์เบื้องต่ำ 5 ประการ ได้แก่

1. รูปราคะ : ความพอใจในรูปฌาน ตัวอย่างเช่น ชอบความสุขสงบที่เกิดขึ้นในฌาน ยึดติดในฌาน เป็นต้น
2. อรูปราคะ : ความพอใจในอรูปฌาน ตัวอย่างเช่น ชอบความสุขที่เกิดจากการไม่มีรูป ไม่มีนาม ยึดติดในอรูปฌาน เป็นต้น
3. มานะ : ความถือตัวว่าเป็นใหญ่กว่าผู้อื่น ตัวอย่างเช่น คิดว่าตนเก่งกว่าผู้อื่น คิดว่าตนดีกว่าผู้อื่น เป็นต้น
4. อุทธัจจะ : ความฟุ้งซ่าน ตัวอย่างเช่น คิดโน่นคิดนี่อยู่ตลอดเวลา ไม่สามารถจดจ่ออยู่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ เป็นต้น
5. อวิชชา : ความไม่รู้แจ้ง ตัวอย่างเช่น ไม่รู้ว่าทุกข์เกิดจากอะไร ไม่รู้ว่าดับทุกข์ได้อย่างไร เป็นต้น

สังโยชน์เบื้องสูง 5 ประการเป็นกิเลสที่ขัดขวางไม่ให้บุคคลบรรลุถึงนิพพาน

สาเหตุของสังโยชน์

ในพระพุทธศาสนา สังโยชน์ หมายถึง กิเลสที่ผูกมัดใจสัตว์ไว้กับทุกข์ สังโยชน์มี 10 ประการ สาเหตุของสังโยชน์เกิดจากปัจจัย 2 ประการ คือ

• ปัจจัยภายใน หมายถึง ปัจจัยที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของบุคคล ได้แก่
  • ตัณหา : ความอยากได้อยากมี อยากเป็น อยากทำ เป็นต้น ตัณหาเป็นบ่อเกิดแห่งทุกข์ทั้งปวง
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่น ยึดมั่นในอารมณ์ ยึดมั่นในสิ่งภายนอก เป็นต้น
• ปัจจัยภายนอก หมายถึง ปัจจัยที่เกิดขึ้นภายนอกจิตใจของบุคคล ได้แก่
  • ขันธ์ 5 : รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ขันธ์ 5 เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน
  • โลกธรรม : สุข ทุกข์ ดี ชั่ว สรรเสริญ นินทา สรรเสริญนินทา สุขทุกข์ที่มาพร้อมโลกธรรม เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน

ตัวอย่างของสาเหตุของสังโยชน์

• สักกายทิฏฐิ เกิดจากปัจจัยภายใน ได้แก่ ตัณหา อุปาทาน และขันธ์ 5
  • ตัณหา : ความอยากเป็นร่างกายนี้ อยากมีจิตใจนี้ เป็นต้น
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจ เป็นต้น
  • ขันธ์ 5 : ร่างกายและจิตใจเป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน
• วิจิกิจฉา เกิดจากปัจจัยภายใน ได้แก่ ตัณหา อุปาทาน และโลกธรรม
  • ตัณหา : ความอยากรู้อยากเห็นในสิ่งภายนอก เป็นต้น
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่นในสิ่งภายนอก เป็นต้น
  • โลกธรรม : สุข ทุกข์ ดี ชั่ว สรรเสริญ นินทา สรรเสริญนินทา สุขทุกข์ที่มาพร้อมโลกธรรม เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน
• สีลัพพตปรามาส เกิดจากปัจจัยภายใน ได้แก่ ตัณหา อุปาทาน และโลกธรรม
  • ตัณหา : ความอยากได้อยากมีในสิ่งศักดิ์สิทธิ์หรือศีลพรตภายนอกพระพุทธศาสนา เป็นต้น
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่นในสิ่งศักดิ์สิทธิ์หรือศีลพรตภายนอกพระพุทธศาสนา เป็นต้น
  • โลกธรรม : สุข ทุกข์ ดี ชั่ว สรรเสริญ นินทา สรรเสริญนินทา สุขทุกข์ที่มาพร้อมโลกธรรม เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน
• กามราคะ เกิดจากปัจจัยภายใน ได้แก่ ตัณหา อุปาทาน และโลกธรรม
  • ตัณหา : ความอยากได้อยากมีในกามคุณ เป็นต้น
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่นในกามคุณ เป็นต้น
  • โลกธรรม : สุข ทุกข์ ดี ชั่ว สรรเสริญ นินทา สรรเสริญนินทา สุขทุกข์ที่มาพร้อมโลกธรรม เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน
• ปฏิฆะ เกิดจากปัจจัยภายใน ได้แก่ ตัณหา อุปาทาน และโลกธรรม
  • ตัณหา : ความอยากได้อยากมีในสิ่งที่ตรงข้ามกับกามคุณ เป็นต้น
  • อุปาทาน : ความยึดมั่นถือมั่นในสิ่งที่ตรงข้ามกับกามคุณ เป็นต้น
  • โลกธรรม : สุข ทุกข์ ดี ชั่ว สรรเสริญ นินทา สรรเสริญนินทา สุขทุกข์ที่มาพร้อมโลกธรรม เป็นที่ตั้งแห่งตัณหาและอุปาทาน

ผลของสังโยชน์

ในพระพุทธศาสนา สังโยชน์ หมายถึง กิเลสที่ผูกมัดใจสัตว์ไว้กับทุกข์ สังโยชน์มี 10 ประการ ผลของสังโยชน์สามารถแบ่งออกได้เป็น 2 ประการ คือ

• ผลภายใน หมายถึง ผลที่เกิดขึ้นภายในจิตใจของบุคคล ได้แก่
  • ความทุกข์ : สังโยชน์เป็นบ่อเกิดแห่งทุกข์ทั้งปวง บุคคลที่มีสังโยชน์ย่อมประสบกับทุกข์ต่าง ๆ เช่น ความทุกข์ทางกาย ความทุกข์ทางใจ ความทุกข์จากการพลัดพรากจากสิ่งที่รัก เป็นต้น
  • ความมืดบอดทางปัญญา : สังโยชน์ทำให้บุคคลมืดบอดทางปัญญา ไม่สามารถเห็นแจ้งในความจริงตามความเป็นจริง ไม่สามารถแก้ไขปัญหาต่าง ๆ ได้อย่างถูกต้อง
  • ความยึดติด : สังโยชน์ทำให้บุคคลยึดติดในสิ่งต่าง ๆ เช่น ยึดติดในร่างกาย ยึดติดในอารมณ์ ยึดติดในสิ่งภายนอก เป็นต้น
• ผลภายนอก หมายถึง ผลที่เกิดขึ้นภายนอกจิตใจของบุคคล ได้แก่
  • ความวุ่นวาย : สังโยชน์ทำให้บุคคลเกิดความวุ่นวายทั้งกายและใจ ไม่สามารถสงบสุขได้
  • ความขัดแย้ง : สังโยชน์ทำให้บุคคลเกิดความขัดแย้งกับตนเองและผู้อื่น
  • ความเดือดร้อน : สังโยชน์ทำให้บุคคลเดือดร้อนทั้งตนเองและผู้อื่น

ตัวอย่างของผลของสังโยชน์

• สักกายทิฏฐิ ทำให้เกิดผลภายใน ได้แก่ ความทุกข์ ความมืดบอดทางปัญญา ความยึดติด เป็นต้น และทำให้เกิดผลภายนอก ได้แก่ ความวุ่นวาย ความขัดแย้ง ความเดือดร้อน เป็นต้น
• วิจิกิจฉา ทำให้เกิดผลภายใน ได้แก่ ความทุกข์ ความมืดบอดทางปัญญา ความยึดติด เป็นต้น และทำให้เกิดผลภายนอก ได้แก่ ความวุ่นวาย ความขัดแย้ง ความเดือดร้อน เป็นต้น
• สีลัพพตปรามาส ทำให้เกิดผลภายใน ได้แก่ ความทุกข์ ความมืดบอดทางปัญญา ความยึดติด เป็นต้น และทำให้เกิดผลภายนอก ได้แก่ ความวุ่นวาย ความขัดแย้ง ความเดือดร้อน เป็นต้น
• กามราคะ ทำให้เกิดผลภายใน ได้แก่ ความทุกข์ ความมืดบอดทางปัญญา ความยึดติด เป็นต้น และทำให้เกิดผลภายนอก ได้แก่ ความวุ่นวาย ความขัดแย้ง ความเดือดร้อน เป็นต้น
• ปฏิฆะ ทำให้เกิดผลภายใน ได้แก่ ความทุกข์ ความมืดบอดทางปัญญา ความยึดติด เป็นต้น และทำให้เกิดผลภายนอก ได้แก่ ความวุ่นวาย ความขัดแย้ง ความเดือดร้อน เป็นต้น

วิธีการละสังโยชน์

ในพระพุทธศาสนา สังโยชน์ หมายถึง กิเลสที่ผูกมัดใจสัตว์ไว้กับทุกข์ สังโยชน์มี 10 ประการ การละสังโยชน์เป็นหนทางแห่งการหลุดพ้นจากวัฏฏสงสารและบรรลุถึงนิพพาน

การละสังโยชน์ต้องอาศัยการเจริญปัญญาและการปฏิบัติธรรมอย่างสม่ำเสมอ ปัญญาจะทำให้บุคคลเห็นแจ้งในความจริงตามความเป็นจริง รู้ว่าอะไรเป็นทุกข์ อะไรเป็นเหตุแห่งทุกข์ อะไรเป็นทางดับทุกข์ เมื่อบุคคลเห็นแจ้งแล้ว ก็จะสามารถละกิเลสและหลุดพ้นจากทุกข์ได้

สำหรับการปฏิบัติธรรมเพื่อละสังโยชน์นั้น มีหลายวิธีด้วยกัน เช่น การเจริญสติ การเจริญสมาธิ การเจริญวิปัสสนา เป็นต้น บุคคลควรเลือกวิธีปฏิบัติที่เหมาะสมกับตนเองและเพียรปฏิบัติอย่างสม่ำเสมอ ย่อมสามารถละสังโยชน์และบรรลุถึงธรรมะและหลุดพ้นจากวัฏฏสงสารได้

วิธีการละสังโยชน์โดยละเอียด

การละสังโยชน์สามารถแบ่งออกได้เป็น 2 ขั้นตอนหลัก ๆ คือ

ขั้นตอนแรก : การพิจารณาให้เห็นชัดถึงสังโยชน์และผลของสังโยชน์

ขั้นตอนนี้มีความสำคัญอย่างยิ่งในการละสังโยชน์ บุคคลต้องพิจารณาให้เห็นชัดถึงสังโยชน์ว่าคืออะไร เกิดขึ้นได้อย่างไร ส่งผลอย่างไรต่อตนเองและผู้อื่น เมื่อบุคคลเห็นชัดถึงสังโยชน์แล้ว ก็จะเกิดความเบื่อหน่ายและอยากละสังโยชน์

ขั้นตอนที่สอง : การเจริญปัญญาและการปฏิบัติธรรมเพื่อละกิเลส

เมื่อบุคคลเห็นชัดถึงสังโยชน์แล้ว ก็ต้องเจริญปัญญาและการปฏิบัติธรรมเพื่อละกิเลส ปัญญาจะทำให้บุคคลเห็นแจ้งในความจริงตามความเป็นจริง รู้ว่าอะไรเป็นทุกข์ อะไรเป็นเหตุแห่งทุกข์ อะไรเป็นทางดับทุกข์ เมื่อบุคคลเห็นแจ้งแล้ว ก็จะสามารถละกิเลสและหลุดพ้นจากทุกข์ได้

สำหรับการปฏิบัติธรรมเพื่อละสังโยชน์นั้น มีหลายวิธีด้วยกัน เช่น การเจริญสติ การเจริญสมาธิ การเจริญวิปัสสนา เป็นต้น บุคคลควรเลือกวิธีปฏิบัติที่เหมาะสมกับตนเองและเพียรปฏิบัติอย่างสม่ำเสมอ ย่อมสามารถละสังโยชน์และบรรลุถึงธรรมะและหลุดพ้นจากวัฏฏสงสารได้

ตัวอย่างวิธีการเจริญปัญญาและการปฏิบัติธรรมเพื่อละสังโยชน์

สำหรับสังโยชน์เบื้องต่ำ 5 เช่น สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาส กามราคะ ปฏิฆะ เป็นต้น สามารถใช้วิธีการเจริญสติและเจริญปัญญาเพื่อละได้ โดยการพิจารณาเห็นความไม่เที่ยง ไม่แน่นอน ไม่สะอาด ไม่เป็นตัวตนของขันธ์ 5 และอสังขารูป

สำหรับสังโยชน์เบื้องสูง 5 เช่น รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ อวิชชา เป็นต้น สามารถใช้วิธีการเจริญสมาธิและเจริญวิปัสสนาเพื่อละได้ โดยเจริญสมาธิให้เข้าถึงฌาน และใช้วิปัสสนาญาณพิจารณาเห็นความว่างเปล่าของขันธ์ 5 และอนัตตา

คำถามที่พบบ่อย

Q: ทำไมเราจึงต้องละสังโยชน์?

A: การละสังโยชน์เป็นหนทางสู่การพ้นทุกข์และบรรลุถึงนิพพาน เมื่อเราละสังโยชน์ได้ จะทำให้เราหลุดพ้นจากพันธนาการทางจิตและอวิชชา สามารถดำเนินชีวิตอย่างอิสระและพ้นทุกข์

Q: เราสามารถละสังโยชน์ทั้งหมดได้หรือไม่?

A: การละสังโยชน์ทั้งหมดขึ้นอยู่กับความเพียรพยายามและการปฏิบัติธรรมอย่างสม่ำเสมอ ในเบื้องต้นอาจยาก แต่เมื่อฝึกฝนอย่างสม่ำเสมอและได้รับคำแนะนำจากครูบาอาจารย์ ก็สามารถละสังโยชน์และบรรลุถึงนิพพานได้

Q: การละสังโยชน์มีประโยชน์อย่างไร?

A: การละสังโยชน์จะทำให้เราหลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวง มีความสุขอย่างแท้จริง มีปัญญารู้แจ้งในความจริงตามความเป็นจริง สามารถดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องเหมาะสม เป็นประโยชน์ต่อตนเองและผู้อื่น

บทสรุป

การละสังโยชน์เป็นหนทางแห่งการหลุดพ้นจากวัฏฏสงสารและบรรลุถึงอรหัตตผล แต่การละสังโยชน์นั้นไม่ใช่เรื่องง่าย ต้องอาศัยการเจริญปัญญาและการปฏิบัติธรรมอย่างสม่ำเสมอ ด้วยความเพียรพยายามและศรัทธาในพระธรรมคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า เราทุกคนสามารถละสังโยชน์ได้และบรรลุถึงความสุขที่แท้จริง

ขอบคุณแหล่งที่มาของข้อมูล

• พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลธรรม โดย พระธรรมปิฎก (ประยุทธ์ ปยุตฺโต) หน้า 499-501
• ธรรมะเพื่อชีวิต โดย พระไพศาล วิสาโล หน้า 83-84
• คู่มือปฏิบัติธรรม โดย พระไพศาล วิสาโล หน้า 58-60
• พุทธธรรม ฉบับปรับขยาย โดย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป.อ. ปยุตฺโต) หน้า 518-520
• พระไตรปิฎก ฉบับภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม 1 ภาค 1 หน้า 13-14